روایتی درباره ساخت بزرگ‌ترین علم ایران 
متین صفائیان، اسکیتبازی که در حمله رژیم صهیونی شهید شد 
خراسان‌رضوی ٢٩ آیین عاشورایی ملی دارد
عمده‌ترین و به نوعی بزرگ‌ترین مراسم آیینی روستای بیوه‌ژن مراسم خیمه پوشان است که از صبح تا ظهر تداوم دارد. این مراسم با حرکت علم‌های روستا آغاز می‌شود و با برپایی خیمه و بیرق گردانی به اوج خود می‌رسد.
هم زمان با فرا رسیدن روز‌های محرم و ایام عزاداری آن، جدای از آداب و رسوم و سنت‌هایی مثل علم کشی و برپایی دسته‌های عزاداری که با اندکی تفاوت در بسیاری از نقاط شهر و کشورمان به چشم می‌خورد، هستند نقاط دیگری که رسم و رسومشان جنبه‌های خاص‌تر و متفاوت تری به خود می‌گیرد.
بُعد مذهبی خراسان‌رضوی و البته سبقه فرهنگی موجود در این خطه باعث شده است تا در شهر‌ها و روستا‌های مختلف شاهد برپایی این رسوم مخصوص باشیم که ریشه در اصالت و پشتوانه فرهنگی آن منطقه دارد و اتفاقا همین نیز آن را منحصر‌به‌فرد کرده است. روایت‌های کوتاه زیر چند برش از همین سنت هاست که در روز‌های محرم و در ایام عزاداری امام حسین (ع) در این حوالی برگزار می‌شود.
پیوه ژن و مراسم خیمه پوشان
همین جمعه گذشته بود که مراسم خیمه پوشان در روستای پیوه ژن برگزار شد. این آیین که یکی از رسوم قدیمی اجرایی روز‌های محرم است، سابق بیست و هفتمین روز از ماه ذی الحجه برگزار می‌شده و امروزه در آخرین جمعه قبل از ماه محرم برپا می‌شود.
عمده‌ترین و به نوعی بزرگ‌ترین مراسم آیینی این روستا همین مراسم خیمه پوشان است که از صبح تا ظهر تداوم دارد. این مراسم با حرکت علم‌های روستا آغاز می‌شود و با برپایی خیمه و بیرق گردانی به اوج خود می‌رسد. پیش از حضور مردم در حسینیه و برپایی خیمه و چادر، مردم و علم‌ها از دو طرف روستا به سمت حسینیه حرکت می‌کنند.
در نهایت نیز هر دو گروه در میان ده که محل استقرار حسینیه مسجد جامع روستا نیز هست به یکدیگر می‌پیوندند و با تشکیل یک کل واحد به حسینیه وارد می‌شوند و با برافراشتن علم‌ها به برپایی خیمه و چادر می‌پردازند. بر خلاف آنچه که در مناطقی مثل سبزوار و بیرجند برپا می‌شود، در پیوه ژن طی مراسم خیمه پوشان خبری از چاووش خوانی نیست و به جای آن، تعزیه خوان به ذکر مصیبت می‌پردازد.
دسته بنی اسد و نخل گردانی در فَدافَن کاشمر
شهرستان کاشمر و روستا‌های آن نیز در ایام محرم از طریق برپایی مراسم و آیین‌های خاصی یاد این روز‌ها را گرامی می‌دارند. روستای فدافن یکی از همین روستاهاست که بعدازظهر دوازدهم محرم آیین سنتی نخل گردانی و دسته بنی اسد را برگزار می‌شود. مراسم بنی اسد درواقع برگرفته از طایفه بنی اسد است.
این طایفه نام تیره‌ای از قبیله بزرگ و سلحشور و مشهور عرب است. به بیان دیگر طی این مراسم زنان این طایفه اعلام می‌کنند که اگر مردان از نیرو‌های عبید الله بن زیاد هراس دارند، خودشان اجساد شهدای کربلا را تشییع و تدفین می‌کنند.
این آیین مخصوص کاشمر نبوده و در خیلی از نقاط ایران برگزار می‌شود، اما برگزاری این مراسم در فدافن کاشمر همیشه رنگ و بوی خاص خودش را دارد و مردم نیز با شرکت در این مراسم از آن استقبال می‌کنند وشریک عزای امام حسین (ع) می‌شوند.
مقتل خوانی در ریوند داورزن
یکی از مهم‌ترین عناصری که در روز‌های عزاداری امام حسین (ع) در روستای ریوندِ داورزن برگزار می‌شود، تعزیه مقتل است. این مراسم هر ساله در روز عاشورا برگزار می‌شود و از صبح تا عصر ادامه دارد.
اتفاقی که برپایی این مراسم را بیش از پیش به لحاظ ثبت میراث فرهنگی با اهمیت کرده است، توجه به حفظ اصالت‌های فرهنگی و محلی است که سعی می‌شود از طریق ۵ عنصری که طی این مراسم در محوریت است به آن توجه شود.
این ۵ عنصر عبارت‌اند از: میدان اجرا، نحوه اجرا، لباس و ادوات، موسیقی متن و اشعار تعزیه. مراسمی با عنوان فهرست گردانی نیز در شب عاشورا در منزل یکی از اهالی برگزار می‌شود که درواقع مقدمه‌ای است برای تعزیه مقتل. طی این مراسم نقش‌ها و نسخه‌های تعزیه از سوی فهرست گردان میان تعزیه خوانان پخش می‌شود.
در مراسم مقتل خوانی بر خلاف اکثر مجالس تعزیه که روایت به شهادت رسیدن یکی از بزرگان دین است، بیشتر وقایع عاشورا به نمایش گذاشته می‌شود که از جمله آ ن‌ها ماجرای به شهادت رسیدن حر و فرزندش، حضرت علی اکبر (ع)، حضرت قاسم (ع)، حضرت عباس (ع)، حضرت علی اصغر (ع)، امام حسین (ع) و عبدالله فرزند امام حسن (ع) به نمایش گذاشته می‌شود.
طی مراسم نیز از ادواتی مثل شیپور، فلوت و دهل استفاده می‌شود که از گذشته تا امروز مهم‌ترین ادوات موسیقایی تعزیه مقتل در ریوند بوده است. در این میان مطابق با گفته اهالی قدمت شیپور و فلوت به بیش از ۱۰۰ سال می‌رسد.
شیر در ششتمد شهرستان سبزوار
این آیین یکی از قدیمی‌ترین آیین‌های محرمی این شهرستان است. طی این مراسم فردی با پوشیدن لباس شیر به هیبت آن درآمده و به ایفای نقش شیر می‌پردازد. آیین شیر ششتمد در ۳ روایت و ۳ برش، نظام عاشورایی ششتمد حضور دارد.
اولین روایت که نام آن «شیر در صبح روز عاشورا» است و اولین روایت از حضور شیر در نظام آیینی عزاداری حسینی ششتمد است مربوط به حرکت شیر و همراهانش در دسته‌های عزاداری است. شیر با حضور در هیئت عاشورا به عزاداری می‌پردازد.
یکی از مهم‌ترین عناصری که در روز‌های عزاداری امام‌حسین (ع) در روستای ریوندِ داورزن برگزار می‌شود، تعزیه مقتل است
حضور این عنصر در نظام آیینی ششتمد به نوعی نشان دهنده اهمیت عزاداری و عرض ارادت به امام و پیشواست. به این معنا که تمام عناصر جهان از انسان تا حیوان سر ارادت به سوی او دراز کرده‌اند و در فراق او عزادارند. روایت دوم «شیر در تعزیه عصر عاشورا» است و موقعیت مکانی آن، سزمین هند است.
طی این روایت در خلال گفت‌و‌گو‌هایی که مابین سلطان و وزیر نمایش شکل می‌گیرد، ناگهان شیری وارد مجلس تعزیه شده و قصد حمله به سلطان و وزیر را می‌کند. آن‌ها در ابتدا تصمیم می‌گیرند با شیر مبارزه کنند، اما عملا خود را در مقابل آن عاجز می‌بینند.
در این لحظه چاره‌ای جز متوسل شدن به امام حسین (ع) نمی‌بینند و از دل و جان او را می‌خوانند. امام حسین (ع) با طی الارض از صحرای کربلا به سرزمین هند رفته و شیر با دیدن امام آرام و رام می‌شود و در مقابل ایشان کرنش می‌کند. «شیر در صبح روز یازدهم محرم» عنوان سومین روایت است. در مقتل خوانی روز یازدهم شیر ظاهر می‌شود و با اندوه آغشته به خشم شروع به مرتب کردن اجساد شهدای کربلا می‌کند. به بیان دیگر پاسداری از اجساد شهدای کربلا بر عهده اوست.
جلوه آیین‌های عزاداری در اشعار
خلال تمام این نمایش‌ها و نماد‌های بصری برای همراهی با این ماه، شاید بد نباشد اگر کمی از زاویه دیگر و با تمرکز روی بحث‌های محتوایی به این قضیه نگاه کنیم. بعدی که اتفاقا شاید مهم‌تر است و پایه کار را تشکیل می‌دهد و می‌تواند اثرگذاری کار را چندین برابر کند. اتفاقی که با مشاهده شیوه عزاداری مردم یزد و اشعار پر مغز قرائت شده از سوی آن ها، به خوبی عیان می‌شود.
استان خودمان نیز به لحاظ اصالت کلمه و اصالت آیینی مخصوصا در گذشته حرفی برای گفتن داشته است. البته برای درک بهتر این قضیه باید به نسخ قدیم رجوع کرد. دکتر حسن انصاری عضو هیئت علمی مؤسسه پرینستون آمریکا درباره این موضوع به چند قطعه نوحه سرایی عاشورای حسینی در بیهق سده پنجم قمری اشاره می‌کند.
سخن درباره آیین‌های عزاداری مناطق مختلف ایران نیازمند بررسی دقیق موردی و تحلیلی گفتمانی است. مردم هر منطقه بر اساس آداب و رسوم و مؤلفه‌های فرهنگی خود، مراسم عزاداری حضرت سیدالشهداء (ع) را برگزار می‌کردند. مهم‌ترین مؤلفه این آیین‌ها متون و محتوایی است که در این مراسم از سوی مرثیه سرایان خوانده می‌شده است. یادداشت زیر نمونه‌ای از متون مرثیه عاشورا در قرن ۵ هجری قمری را در منطقه بیهق، سبزوار کنونی، نقل می‌کند.
حاکم جِشُمی، ابوسعد محسن بن محمد بَروقَنی، عالم و متکلم زیدی قرن پنجم است. او در سنه ۴۱۳ در روستای جِشُم از توابع بیهق (سبزوار کنونی) به دنیا آمد. در کتاب سفینة العلوم تألیف دانشمند معتزلی حنفی/ زیدی اواخر سده پنجم قمری، حاکم جِشُمی فصلی به مقتل حضرت سید الشهداء اختصاص یافته است و نکته جالب این است که لا به لای این مقتل که مجموعه روایاتی است درباره عاشورا و مقتل حضرت ابا عبد الله الحسین (ع)، حاکم جِشُمی چند قطعه از اشعار فارسی را نقل کرده که از مضمون و سبک آن پیداست که مجالس حسینی در بیهق آن روزگار، موطن نویسنده کتاب نقل می‌شده و در این محافل مصیبت خوانی زمزمه می‌شده است.
از آنجا که این کتاب بسیار ارزشمند تاکنون به چاپ نرسیده و نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌های مختلف یمن و اروپا پراکنده است؛ در اینجا این قطعات اشعار را نقل می‌کنیم. به دلیل اینکه نسخه‌های ایرانی این کتاب از میان رفته و آنچه همینک موجود است تنها نسخه‌هایی است که به وسیله زیدیان یمن استنساخ و رونویسی شده است، با توجه به نا آشنایی کاتبان به زبان فارسی در این قطعات تحریف‌های زیادی رخ داده که گاه تشخیص اصل کلمه فارسی را بسیار سخت و حتی غیر ممکن می‌کند.
بهتر است این تعبیر را به کار ببرم که کاتبان در این نسخه‌ها در مورد نقل این قطعات تنها کلماتی را نقاشی کرده‌اند و از اینرو تحریف‌های زیادی در نسخه‌های مختلف این کتاب دیده می‌شود. آنچه در پی می‌آید تصحیحی است بر پایه نسخه‌های مختلف کتاب بدون اشاره به سازواره انتقادی و گاه هم با تصحیحات اجتهادی و قیاسی.
حاکم جشمی در هر بخش مقتل خود علاوه بر ارائه متن مقتل به نقل اشعار فارسی و عربی مبادرت کرده است. هر بخش مربوط به قسمتی از مراحل روز عاشوراست. این چند خط متعلق به اولین قطعه است.
از این سو عزیزان آل رسول
دل مرتضی یادکار (یادگار) بتول
حسین علی سرفراز جهان
امان زمین وامام زمان
وزان سو صف کفر و قوم شقاق
اصول ضلال و رؤوس نفاق
از این سو صفی بر کشیده ز نور
و زان سو سنکمار (سنگبار؟) قومی کفور
بر آل نبی تیر کرده دو صد
همه دل بر آل پیمبر چو سنگ
بکردار (به کردار) کبر (گبر) و مسلمان بنام (به نام)
بکین (به کین) نیاکان کشیده حسام
که بودست زیشان نکونسارتر (نگونسارتر)
بداغ (به داغ) شقاوت سزاوارتر
* این گزارش دوشنبه ۱۱ شهریورماه ۱۳۹۸ در شماره ۲۹۱۳ روزنامه شهرآرا صفحه گردشگری چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
